دادگستری کل‌ استان یزد،  یکی از دستگاه‌های وابسته به قوۀ قضائیه در استان یزد برای رسیدگی به امور حقوقی و جزایی مردم این استان.

هم‌زمان با فرمان تشکیل مجلس شورای ملی در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵، ادارۀ عدلیه در شهر یزد، با هدف رسیدگی و صدور حکم دربارۀ تظلمات، تعدیات، شکایات؛ حل و‌فصل دعاوی و رفع خصومات؛ اخذ تصمیم و اقدام لازم در امور حسبیه؛ احیای حقوق عامه و گسترش عدل و آزادی‌های مشروع؛ نظارت بر حسن اجرای قوانین؛ کشف جرم، تعقیب، مجازات و تعزیر مجرمان و اجرای حدود؛ و اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمان راه‌اندازی شد («تاریخچه»، بش).

در آغاز، این اداره فعالیت خود را با شعبۀ دادگاه صلحیۀ محدود و شعبۀ محکمۀ بدایت نامحدود آغاز کرد. در مهر ۱۳۵۲، پس از تشکیل استان یزد، افزون‌بر این اداره، در شهرستان‌های اردکان و بافق (1352-1355 ش) نیز شعبه‌هایی برای رسیدگی به مشکلات و طرح دعاوی تشکیل شد؛ بدین‌ترتیب، سه حوزه برای مراجعان شهرستان‌ها و بخش‌ها‌ی استان وجود داشت (همان‌، بش؛ سالنامه ... ، ص ۸۶). در ۱۳۵۶ ش، به‌سبب گستردگی فعالیت‌ها، نام این اداره به دادگستری استان یزد تغییر کرد (ناصری).

با اوج‌گیری مبارزات ملت ایران بر ضد حکومت پهلوی، کارکنان این اداره نیز مانند دیگر اداره‌ها در کنار مردم قرار گرفتند و در ۶ دی ۱۳۵۷، قضات، کارمندان و وکلای دادگستری استان با صدور بیانیه‌ای، به حمایت از اعتصاب‌کنندگان پرداختند و پشتیبانی خود را ازآن‌ها اعلام کردند (بهبود‌زاده، ج ۲، ص ۳۷۹).

در اوایل اسفند ۱۳۵۷، برای محاکمۀ عوامل حکومت پهلوی که در کشتن چند تن از انقلابیون در یزد نقش داشتند یا درزمینۀ تثبیت و تحکیم رژیم پهلوی یا تضییع حقوق بیت‌المال فعال بودند، دادگاه انقلاب اسلامی در دادگستری استان یزد تشکیل شد (ناصری). با استقرار دادگاه انقلاب اسلامی، نیروهای انقلابی زیرنظر کمیتۀ انقلاب اسلامی و با دستور آیت‌الله محمد صدوقی*، امام‌جمعۀ وقت، به تعقیب و دستگیری افرادی مؤثر در تثبیت پایه‌های حکومت پهلوی، اقدام کردند (بهبود‌زاده، ج ۲، ص ۵۵۱). در پی این اقدامات، عمال رژیم سابق دستگیر و محاکمه شدند و حکم حبس تأدیبی و پرداخت غرامت برای آنان صادر شد (همو و کلانتری سرچشمه، ص ۳۲۳)؛ همچنین اقدامات دیگری نظیر، مبارزه با ربا‌خواری و زمین‌خواری نمایندۀ اسبق مجلس شورای ملی و مالک زمین‌های صفائیه یزد، معرفی کارمند ساواک متهم به تیراندازی، صدور اطلاعیه برای ایراد شکایت افرادی که به دست مأموران ساواک در جریانات مبارزات دستگیر شدند (همان دو، ص ۳۲۱، ۳۲۵-326) و صدور حکم دستگیری افرادی مانند صراف‌زادگان (از ملاکان و سرسپردگان محمدرضا پهلوی) که با بهرهبردن از بیت‌المال و اموال مردمی در دورۀ حکومت پهلوی، به ثروت رسیده بودند، ازجملۀ اقدامات دادگستری به شمار می‌رفت (ناصری).

از دیگر اقدامات این نهاد محاکمۀ عوامل حکومت بود که به‌منظور استحکام پایه‌های حکومت پهلوی با مردم بی‌گناه برخورد نظامی یا در مقام‌های مختلف، برای به‌دام‌انداختن افراد انقلابی تلاش ‌کرده بودند. باتوجهبه وجود مخالفان نظام، مانند منافقین (سازمان مجاهدین خلق ایران)، جاسوسان نظام و وابستگان به حکومت پهلوی، جو ملتهبی در استان یزد، حاکم بود؛ اما دادگاه انقلاب در یزد با فعالیت‌هایی مانند دستگیری و برخورد با کارشکنی‌های آن‌ها بر ضد حکومت اسلامی؛ نیز برخورد با فعالیت فرقۀ بهاییت در یزد و روستاها و شهرستان‌های اطراف، مصادرۀ اموال این گروه و واگذاری آن به بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی یزد و کمیتۀ امداد امام خمینی (ره)، توانست وضعیت آرام‌تر و باثباتتری را در استان به وجود آورد (همو). این نهاد همچنین، روند محاکمات و دستگیری افراد نظامی، غیرنظامی، امنیتی و سیاسی را در قالب اعدام‌های انقلابی و محاکمات دیگری مانند حبس ابد و پرداخت جریمه پی گرفت (بهبود‌زاده، ج ۲، ص ۵۵۴).

در اوایل سال ۱۳۵۸ ش، شعبه‌های دادگستری در شهرستان‌ها و بخش‌های نیر، زارچ، بهاباد، عقدا و مروست، راه‌اندازی و بدین‌ترتیب، مشکلات مردم برای طی مسافت‌های طولانی به‌منظور طرح دعاوی حل شد («تاریخچه»، بش).

با آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران در شهریور ۱۳۵۹، این نهاد باوجود وظایفی که داشت، درزمینۀ پشتیبانی از رزمندگان و جبهه هم اقداماتی مؤثر انجام داد؛ برای نمونه، رئیس‌کل دادگستری وقت خودرو جیپ استیشن خود را در اختیار پایگاه بسیج اداره گذاشت و با ایراد سخنرانی در جمع کارکنان، آن‌ها را به حضور در جبهه و کمک به آن ترغیب کرد. جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیر‌نقدی کارکنان این نهاد، تخصیص یک روز حقوق ماهیانۀ آن‌ها و تخصیص مبالغی از طرف دادستان وقت از دیگر اقدامات این نهاد درزمینۀ پشتیبانی از رزمندگان و جنگ بود. دادگستری استان یزد اموال مصادر‌شده در پرونده‌ها یا کالاهای احتکار‌شده و قاچاق کشف‌شده را با نظر مراجع قانونی در تهران به جبهه‌ها ارسال می‌کرد؛ همچنین، مبالغ حاصل از فروش کالاهایی که کاربردی در جبهه نداشتند، صرف کمک به جبهه می‌کرد. این کمک‌ها به‌صورت نقدی یا غیرنقدی شامل خرید وسایل موردنیاز جبهه ازجمله انواع خودرو بود (ناصری). تشکیل گروهی در این نهاد با هدف اهدای خون کارکنان و ارسال آن به مراکز درمانی و سازمان انتقال خون برای درمان مجروحان جنگ به‌طور ماهیانه و اعزام حدود صد تن از نیروهای داوطلب رزمی به جبهه، از دیگر اقدامات این نهاد درزمینۀ پشتیبانی از جنگ بود که از میان اعزامشدگان، چهل تن جانباز شدند (دادگستری ... )؛ ازجملۀ این اعزام‌ها می‌توان به فرستادن گروه بیستنفره با نام پلیس قضایی به گردان امام علی(ع)* در ۱۳۶۵ ش اشاره کرد (ناصری).

دادگستری در پیگیری ترور منجر به شهادت آیت‌الله محمدصدوقی در اقدام انتحاری منافقین در تیر ۱۳۶۱ نقش مهمی داشت. در شهر یزد، مرکز استان، دادگاه‌های حقوقی یک و دو هریک با دو شعبه در ۱۳۶۴ ش، و دادگاه‌های کیفری یک و دو در نیمۀ دوم سال ۱۳۶۸ ش، به‌ترتیب، با یک و دو شعبه زیرنظر دادگستری کل استان فعالیت خود را آغاز کردند («تاریخچه»، بش). دادگاه انقلاب یزد با دقت در رسیدگی پرونده‌های حقوقی و صدور احکام قاطع و بازدارنده، منافقین را، که با اقدامات تروریستی درصدد ایجاد نا‌امنی و فضای ترس و وحشت بین مردم بودند، از یزد فراری داد (ناصری).

برخورد قضایی با احتکار و گران‌فروشی و صدور احکام در این زمینه از دیگر فعالیت‌های دادگستری بود؛ درواقع، عده‌ای از سودجویان در فکر احتکار مایحتاج مردم و ما‌ل‌اندوزی از راه گران‌فروشی بودند و خانواده‌های رزمندگان را در تنگنا قرار می‌دادند (دادگستری).

تشکیل دفتر حمایت از حقوق رزمندگان در ۱۳۶۶ ش، ازجمله اقدامات مؤثر دادگستری با هدف سرعت و دقت بیشتر در رسیدگی به پرونده‌ها و مشکلات حقوقی رزمندگان بود تا آنان بتوانند با آرامش در جبهه‌ها حضور داشته باشند. در حال حاضر (1399 ش) نیز این دفتر با نام دفتر حمایت از ایثارگران در دادگستری استان یزد فعال است (ناصری).

نزدیک به پنجاه تن از کارکنان دادگستری سابقۀ ایثارگری دارند که حدود چهل تن از آنان جانبازان تا پنجاه در‌صدند. پس از جنگ نیز دادگستری به جذب و به‌کارگیری حدود ۲۶ تن از خانواده‌های شهدا، رزمندگان، جانبازان و آزادگان جنگ تحمیلی اقدام کرد (دادگستری).

برگزاری «همایش هشت سال شکوه پایداری» با حضور رئیس دادگستری کل استان یزد، قضات و کارمندان، دیدار و اهدای گل به رزمندگان دوران دفاع مقدس شاغل در دادگستری در هفتۀ دفاع مقدس، انتشار کتاب خاطرات یکی از جانبازان، از وکلای دادگستری در کتابی با نام همیشه تنها، بازدید و تکریم از خانوادۀ شهدا و ایثارگران با حضور در غبارروبی از قبور شهدا از دیگر فعالیت‌های این نهاد به شمار می‌آید (ناصری).

مآخذ:  بهبودزاده، جواد، دهم فروردین (تحلیلی بر تاریخ انقلاب اسلامی در یزد)، تهران: سورۀ مهر، ۱۳۹۸ ش؛ همو و محمدرضا کلانتری سرچشمه، روزشمار انقلاب اسلامی در یزد، یزد: سورۀ مهر، ۱۳۹۵ ش؛ «تاریخچه» (بارگذاری: بی‌تا)، دادگستری کل‌استان یزد، <www.dadgostari-yz.eadl.ir> (دسترسی: ۱۰ اسفند ۱۳۹۹)؛ دادگستری کل استان یزد، گزارش، سند مورخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۸، شم بازیابی ۳۰/58/9030، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ سالنامۀ آماری کشور، به کوشش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کل کشور، تهران: مرکز آمار ایران، ۱۳۸۳ ش؛ ناصری، محمدرضا (امام‌جمعۀ استان یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۰ تیر ۱۳۹۹.

/ علی‌محمد شهیدی‌فر/